Vulkanlar: Fəaliyyətdə Olan, Sönmüş və Yatan Növləri
Vulkanik dağlar dedikdə vulkanların fəaliyyəti nəticəsində yaranan relyef formaları nəzərdə tutulur. Vulkanlar sönmüş və fəaliyyətdə olan qruplara bölünür. Dünyada 600-dən çox fəaliyyətdə olan vulkan var. Bunlardan 400-ə qədəri Sakit okean hövzəsində yayılmışdır. Bu əraziyə Sakit okean "odlu qurşağı" deyirlər. Fəaliyyətdə olan vulkanların ikinci geniş yayıldığı areal Aralıq dənizi və Mərkəzi Amerika sahilləridir. Fəaliyyətdə olan vulkanlar Kaynozoy erasının cavan qırışıq dağları arasında yayılmışdır. Dünyada fəaliyyətdə olan ən yüksək vulkan Cənubi Amerikadakı Lyulyaylyako (6723 m) dağıdır. Havay adaları vulkanik mənşəlidir. Burada Manua-Kea dağı var. Bu dağın dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 4200 metrdir. Dəniz suyunun altında isə dağın 5840 metr hissəsi qalır. Dəniz səviyyəsi nəzərə alınmasa bu dağ dünyanın ən hündür dağı olardı. Dünyada vulkanik yolla əmələ gəlmiş və sönmüş vulkan hesab olunan yüzlərlə dağ var. Elbrus, Kazbek, Ağrı dağı, Dəmavənd, Mak-Kinli və s. bunlara aiddir. Dünyada ən yüksək sönmüş vulkanik dağ Cənubi Amerikadakı Çim-Boraso`dur. Yalançı vulkanlar (palçıq vulkanları) palçıq püskürür. Azərbaycanda ən böyük yalançı vulkan Qobustan qəsəbəsi yaxınlığında yerləşən Toroğay vulkanıdır. Uzunluğu 402 metrdir.[5]
vulkanlar haqqında
Download apk: https://www.google.com/url?q=https%3A%2F%2Ftweeat.com%2F2uof2u&sa=D&sntz=1&usg=AOvVaw2GW2yA4RS3nncmCnfAP99W
Fəal vulkanlardan başqa sönmüş vulkanlar da var. Lakin bəzən sönmüş vulkan da oyanır. Ona görə də belə vulkanları yatmış vulkan adlandırırlar. Qafqaz sıra dağlarının Kazbek və Elbrus kimi zirvələri sönmüş vulkanlardır.
Bir də palçıq vulkanları var. Belə vulkanların mənşəyi neft-qaz yataqları ilə bağlıdır. Palçıq vulkanları olan ərazilər neft və qaz-kondensat yataqları ilə zəngin olur. Palçıq vulkanlarının püskürməsi güclü partlayışlar və yeraltı uğultu ilə müşayiət olunur. Yerin ən dərin qatlarından bayıra çıxan qaz dərhal alovlanır. Vulkanın kraterindən yüksələn alovun hündürlüyü bəzən 1000 metrə çatır.
Super vulkan, bir püskürmədə ən az 1000 m magma yayan geoloji bir quruluşdur. Super vulkanlar dağ zirvələri əmələ gətirmir, kütləvi kraterlərdir - kalderalar. Səthin altındakı bir magma kamerası, yer qabığındakı tikişlərdən çox miqdarda qaz, kül və ərimiş qaya tökdükdə, əhəmiyyətli bir relyef çökməsi meydana gəlir.
Vezuvi vulkanı püskürməsi
Etna vulkanı fəaliyyəti
Fudzi vulkanı sönmüş mü?
Krakatau vulkanının təsiri
Vulkanologiya nədir?
Vulkan bombası nə deməkdir?
Vulkan külünün ətrafa zərəri
Vulkan ocağı necə yaranır?
Vulkan püskürməsinin növləri
Vulkan şüşəsi nədir?
Vulkan tozunun insan sağlamlığına təsiri
Vulkanik künbəz nə deməkdir?
Vulkanik dağların xüsusiyyətləri
Vulkanik zəlzələlərin səbəbləri
Vulkanın formaları və növləri
Fəaliyyətdə olan vulkanların siyahısı
Sönmüş vulkanların xarakteristikası
Yerüstü, sualtı və buzaltı vulkanlar
Şit və stratovulkanlar arasındakı fərqlər
Maqma və lava arasındakı əlaqə
Kaldera və krater arasındakı fərqlər
Nekk və sill arasındakı fərqlər
Maqmanın temperaturu və qatılığı
Maqmanın yer səthinin quruluşuna təsiri
Postvulkanik dövr nə deməkdir?
Fumarol, term və qeyzerlərin mündəricatı
Lyulyaylyako vulkanının yüksəkliyi
Ojos del Salado vulkanının yerləşdiyi ölkə
Rinjani vulkanının püskürmə tarixi
Mushu vulkanının mifoloji Əhli-Beytindir.
Smaug vulkanının Hobbit filminin rolu
Toothless vulkanının nasıl eğitilirsin ejderha adlı çizgi filmdeki rolu
Klyuçovskaya Sopka vulkanının hündürlüyü
Avaçinskaya Sopka vulkanının aktivliyi
Klimancaro vulkanının Afrikadakı mövqeyi
Erebus vulkanının Antraktidadakı xüsusiyyətləri
Orisaba vulkanının Meksikadakı Əhli-Beytindir.
Şasta vulkanının Şimali Amerikadakı mövqeyi
Kerinçi vulkanının Zond adalarındakı hündürlüyü
Aso vulkanının Yaponiyadakı kalderası
Apo vulkanının Filippindakı aktivliyi
Hekla vulkanının İslandiyadakı püskürmüsi
Kotopaxi vulkanının Cenubi Amerikadaki hündürlüyü
San-Pedro vulkanının Cenubi Amerikadaki aktivliyi
Ruis vulkanının Cenubi Amerikadaki hündürlüyü
Kilauea vulkanının Havay adalarındaki faliyyeti
Mauna Loa vulkaninin Havay adalarindaki hündürlüyü
Mauna Kea vulkaninin Havay adalarindaki sönmüş mü?
Ruapexu vulkaninin Yeni Zelandiyadaki puskurmesi
Kamerun vulkaninin Qerbi Afrikadaki hündürlüyü
"Super vulkan" sözünü eşidəndə təsəvvürümüzdə yerdən bir neçə kilometr yüksəkliyə qalxan nəhəng alovlu bir qaya görünür. Super vulkanlar, konus formalı bir formanın olmaması ilə adi stratovolkanlardan fərqlənir.
Məsələn, ən böyük bilinən, 55 75 km ölçülü bir kalderası olan Yellowstone super vulkanı coğrafi baxımdan dağlarla əhatə olunmuş bir qədər dağlıq bir sahə olaraq təsvir edilə bilər. Bu nəhənglərin kraterləri bütün Moskva ərazisini aşa bilsələr də, zahirən heç bir təhlükə yaratmırlar və ümumiyyətlə vulkanlara bənzəmirlər. Buna görə elm adamları ən təhlükəli super vulkanlar haqqında danışanda, yerləşdikləri əraziləri nəzərdə tuturlar.
Elm adamlarının araşdırmalarına görə, son 2,5 milyard il ərzində Yer kürəsində 15 böyük tələ əyalətinin yaranmasına səbəb olan 15 super vulkanik püskürmə meydana gəldi. Ancaq bəziləri bu günə qədər aktivdir. ABŞ Geoloji Araşdırma Mərkəzinin qeyd etdiyi kimi, bu vulkanlar dünyanın ən təhlükəli super vulkanlarından biridir:
Yeri gəlmişkən, 66 milyon il əvvəl diametri 10 km olan bir asteroid müasir Meksika ərazisinə düşdü. Partlayışın gücü 100 milyon meqaton idi: kəsmə və uzunlamasına seysmik dalğalar bütün planetin ətrafında gəzdi və əks, şərq yarımkürəsində meydana gəldi. Asteroiddən xeyli əvvəl, çox uzaq Şərqdə vulkanlar püskürməyə başladı və bu da Deccan tələləri yaratdı. Zərbədən dərhal sonra mantiyadan bu bölgəyə magmanın axını kəskin artdı. Chicxulub asteroidinin təsiri nəticəsində Hindustan da daxil olmaqla bütün dünyada vulkanizm artdı. Asteroidin təsirindən sonra, Deccan Tuzaqlarının yüzdə 70 -dən çoxu dərhal töküldü.
Vulkan partlayışı zamanı təkcə közərmiş mayelər yox, həm də bərk və qaz halında olan maddələr xaricə çıxır. Əksər hallarda vulkanlar konus şəklində olurlar. Vulkanın forması başqa şəkillərdə də ola bilər.
Vulkanik dağlar dedikdə vulkanların fəaliyyəti nəticəsində yaranan relyef formaları nəzərdə tutulur. Vulkanlar sönmüş və fəaliyyətdə olan qruplara bölünür. Dünyada 600-dən çox fəaliyyətdə olan vulkan var. Bunlardan 400-ə qədəri Sakit okean hövzəsində yayılmışdır. Bu əraziyə Sakit okean "odlu qurşağı" deyirlər. Fəaliyyətdə olan vulkanların ikinci geniş yayıldığı areal Aralıq dənizi və Mərkəzi Amerika sahilləridir. Fəaliyyətdə olan vulkanlar Kaynozoy erasının cavan qırışıq dağları arasında yayılmışdır. Dünyada fəaliyyətdə olan ən yüksək vulkan Cənubi Amerikadakı Lyulyaylyako (6723 m) dağıdır. Havay adaları vulkanik mənşəlidir. Burada Manua-Kea dağı var. Bu dağın dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 4200 metrdir. Dəniz suyunun altında isə dağın 5840 metr hissəsi qalır. Dəniz səviyyəsi nəzərə alınmasa bu dağ dünyanın ən hündür dağı olardı.
Yalançı vulkanlar (palçıq vulkanları) palçıq püskürür. Azərbaycanda ən böyük yalançı vulkan Qobustan qəsəbəsi yaxınlığında yerləşən Toroğay vulkanıdır. Uzunluğu 402 metrdir.
Məktəbimizin coğrafiya müəllimi Zümrüd Əliyeva 6a sinfində "Vulkan və qeyzerlər" mövzusunda "Açıq dərs" keçirdi. Dərsin məqsədi vulkan elementlərini sadalamaq,vulkan quruluşu sxemini çəkmək,qeyzer haqqında və onların təsərrüfat fəaliyyəti barədə məlumat vermək idi. Əvvəlcə vulkanların püskürməsi haqqında videoçarx nümayiş etdirildi. Sonra şagirdlərə vulkanların əmələ gəlməsi və yaratdığı proseslər haqqında suallar verildi. Şagirdlərə məlumat verdikdən sonra vulkanlar və onların yaranması haqqında izahat verildi. Vulkanın püskürməsi praktiki təcrübə ilə göstərildi. Sonra vulkan püskürməsinin yaratdığı ekoloji problemlər haqqında şagirdlərə geniş məlumat verildi. Dərsi müşahidə edən müəllimlər və məktəb rəhbərliyi dərsi yüksək qiymətləndirdi.
Vulkanlar vulkanik fəaliyyət dərəcəsindən asılı olaraq aktiv, hərəkətsiz, sönmüş və hərəkətsiz olaraq bölünür. Aktiv vulkan tarixi bir dövrdə və ya Holosendə püskürən vulkan hesab olunur. Aktivlik anlayışı olduqca qeyri-müəyyəndir, çünki aktiv fumarolları olan bir vulkan bəzi alimlər tərəfindən aktiv, bəziləri isə sönmüş hesab olunur. Fəal olmayan vulkanlar, püskürmələrin mümkün olduğu və sönmüş vulkanlar hesab olunur - onların ehtimalı azdır.
Eyni zamanda, vulkanoloqlar arasında aktiv vulkanın necə təyin ediləcəyi ilə bağlı konsensus yoxdur. Vulkanın fəaliyyət müddəti bir neçə aydan bir neçə milyon ilə qədər davam edə bilər. Bir çox vulkanlar bir neçə on minlərlə il əvvəl vulkanik fəaliyyət göstərmiş, lakin hazırda aktiv hesab edilmir.
Astrofiziklər, tarixən inanırlar ki, vulkanik fəaliyyət, öz növbəsində, digər göy cisimlərinin gelgit təsirləri nəticəsində həyatın yaranmasına kömək edə bilər. Xüsusilə, yer atmosferinin və hidrosferinin əmələ gəlməsinə töhfə verən, əhəmiyyətli miqdarda karbon qazı və su buxarı buraxan vulkanlar idi. Alimlər onu da qeyd edirlər ki, Yupiterin peyki Io-da olduğu kimi həddindən artıq aktiv vulkanizm planetin səthini yaşayış üçün yararsız edə bilər. Eyni zamanda, zəif tektonik aktivlik karbon qazının yox olmasına və planetin sterilizasiyasına gətirib çıxarır. Alimlər yazır: "Bu iki hal planetlərin yaşayış qabiliyyətinin potensial sərhədlərini təmsil edir və aşağı kütləli əsas ardıcıl ulduz sistemləri üçün həyat zonalarının ənənəvi parametrləri ilə birlikdə mövcuddur".
Xətti vulkanlar və ya çat tipli vulkanlar dərin yer qabığının sınığı ilə əlaqəli geniş təchizat kanallarına malikdir. Bir qayda olaraq, bazalt maye maqması bu cür çatlardan tökülür ki, bu da yanlara yayılaraq böyük lava təbəqələri əmələ gətirir. Çatların yanında yumşaq maili püskürtmə şaftları, geniş yastı konuslar və lava sahələri görünür. Maqma daha turşudursa (əriyədə daha çox silisium miqdarı), xətti ekstruziya rulonları və kütlələri əmələ gəlir. Partlayıcı püskürmələr baş verdikdə, onlarla kilometr uzunluğunda partlayıcı xəndəklər yarana bilər.
Mərkəzi vulkanların formaları maqmanın tərkibindən və özlülüyündən asılıdır. İsti və asanlıqla hərəkət edən bazalt maqmaları geniş və düz qalxan vulkanları yaradır (Mauna Loa, Havay adaları). Əgər vulkan vaxtaşırı olaraq ya lava, ya da piroklastik material püskürürsə, konusvari laylı struktur, stratovulkan meydana çıxır. Belə bir vulkanın yamacları adətən dərin radial yarğanlarla - barrankolarla örtülür. Mərkəzi tipli vulkanlar sırf lava ola bilər və ya yalnız vulkanik məhsullar - vulkanik şlaklar, tuflar və s. birləşmələrdən əmələ gəlir və ya qarışıq ola bilər - stratovulkanlar.
Monogen və poligen vulkanları fərqləndirin. Birincisi tək püskürmə, ikincisi çoxlu püskürmə nəticəsində yaranmışdır. Özlü, turşu tərkibli, aşağı temperaturlu maqma, ventilyasiyadan sıxılaraq, ekstruziv qübbələr əmələ gətirir (Montagne-Pele iynəsi, 1902).
Kalderalardan əlavə, püskürən vulkanik materialın ağırlığının təsiri altında çökmə ilə əlaqəli böyük mənfi relyef formaları və maqma kamerasının boşaldılması zamanı yaranan dərinlikdə təzyiq çatışmazlığı var. Belə strukturlara vulkanotektonik çökəkliklər, çökəkliklər deyilir. Vulkanotektonik çökəkliklər çox geniş yayılmışdır və çox vaxt qalın iqnimbrit təbəqələrinin - müxtəlif genezli vulkanik felsik süxurların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunur. Onlar lavadır və ya sinterlənmiş və ya qaynaqlanmış tüflərdən əmələ gəlir. Onlar fyamme adlanan vulkanik şüşə, pemza, lavanın lentikulyar seqreqasiyaları və qrunt kütləsinin tuf və ya tofvari strukturu ilə xarakterizə olunur. Bir qayda olaraq, böyük həcmdə ignimbrites əsas süxurların əriməsi və dəyişdirilməsi nəticəsində əmələ gələn dayaz maqma kameraları ilə əlaqələndirilir. Mərkəzi tipli vulkanlarla əlaqəli mənfi relyef formaları kalderalarla təmsil olunur - diametri bir neçə kilometr olan böyük yuvarlaq formalı çökmələr.